Formatief toetsen in het mbo

Joke Koopman - 17 mei 2019

Minder toetsen leidt bij leraren blijkbaar tot onzekerheid en het gevoel grip te verliezen op het leerproces van hun studenten. Ook blijkt het moeilijk om keuzes te maken uit het kwalificatiedossier over wat geëxamineerd moet worden om tot een representatief en uitvoerbaar examen te komen. Niet alles uit het kwalificatiedossier hoeft te worden geëxamineerd. Belangrijker is om de ‘essentie’ van het beroep als leidraad te nemen bij het opstellen van het examenprogramma. Meer toetsen dan nodig levert vooral veel nakijkwerk op met weinig leerwaarde voor de studenten. 

Minder druk door anders toetsen 

Formatief toetsen¹ is een goed alternatief om deze situatie van vooral heel veel toetsen te doorbreken. Je toetst nog wel maar dan anders. Dat is ook vaak wat leraren verwachten als zij zich inschrijven voor een training formatief toetsen. Zij hopen te leren hoe zij op een effectievere en minder tijdrovende manier grip op het leerproces van hun studenten kunnen houden. Als ik bij de start van de training het programma toelicht, raken leraren niet zelden in verwarring. ‘Ik dacht dat we zouden leren hoe we goede formatieve toetsen kunnen maken!’ ‘Dit gaat meer over hoe je lesgeeft.’ En dat laatste klopt. Als leraren inzien en ervaren wat de effecten zijn van formatief toetsen op hun lessen, komt het in de training meestal wel goed. 

Actieve studenten 

Formatief toetsen heeft als primair doel om studenten inzicht te geven in hun eigen leerproces, hun motivatie te bevorderen en meer onderwijs op maat te realiseren (Hattie & Timperley, 2007; Sluijsmans et al., 2013). Het gaat hierbij om een cyclisch proces waarin informatie wordt verzameld voor de verbetering van het leren van de student. Dit betekent ook dat de student in iedere fase van de les minstens zo actief is als de leraar. Het model hieronder maakt dit mooi inzichtelijk. 

5 strategieën voor formatief toetsen in de les

Een belangrijke fase in het proces van formatief toetsen is het delen van de leerdoelen met de studenten (feed up) om te bepalen in hoeverre zij de leerdoelen beheersen (feed back) en wat de volgende stap is in hun leerproces (feed forward). Uit onderzoek (Sadler, 1989²) blijkt ook dat studenten beter gaan presteren wanneer zij een concreet beeld hebben van het doel waarnaar gestreefd wordt. Zij zijn beter in staat om prestaties van zichzelf en die van hun medestudenten te vergelijken met de norm en te bepalen wat nodig is om het ‘gat’ te dichten. In de volgende twee voorbeelden wordt inzichtelijk gemaakt hoe je als leraar formatieve strategieën in de les kunt toepassen. 

Voorbeeld 1: feed up

Leerdoel: Het schrijven van een uitnodiging voor een ouderavond op een kinderdagverblijf 

• Verzamel geanonimiseerde voorbeelden van goede en minder goede brieven
• Vraag studenten in groepjes de brieven te ordenen van zwakste naar beste brief
• Laat de studenten vervolgens een lijst met succescriteria maken
• De criteria vormen het startpunt van de les
• Gezamenlijk wordt een lijst gemaakt voor de ‘perfecte’ brief 

Aan het eind van de les kunnen de studenten criteria noemen voor een goede uitnodiging. Studenten zijn met deze criteria ook beter in staat om elkaar feedback te geven en zichzelf te evalueren.  

Voorbeeld 2: feed back en feed forward

In een leerwerkprestatie hebben studenten een begeleidingsplan geschreven voor de algemeen dagelijkse levensverrichtingen (ADL) van een zorgvrager.

• Formuleer bij iedere leerwerkpresentaties enkele feedbackpunten en zet deze op losse strookjes.
• Stel groepjes van drie studenten samen en geef dit groepje de strookjes met hun feedbackpunten. Vermeld daarbij niet op welke leerprestaties deze feedbackpunten van toepassing zijn.
• Geef de studenten de opdracht om in onderling overleg te bepalen op welke leerwerkprestatie de feedbackpunten van toepassing zijn  -> feed back.
• Laat de studenten bij de feedbackpunten bedenken hoe zij de leerwerkpresentatie kunnen verbeteren -> feed forward.
• Zorg dat ze dit voor zichzelf noteren op een daartoe bestemd formulier.
• Studenten gaan met de verbetering aan het werk en leveren hun leerwerkprestatie met het formulier bij jou in. 

Dit zijn slechts enkele voorbeelden van formatief toetsen in de onderwijspraktijk. Er zijn nog veel meer invalshoeken van waaruit leraren aan de slag kunnen gaan met formatief toetsen in hun onderwijs. In onze trainingen en op onze congressen formatief toetsen bieden wij de mogelijkheid om toepassingen van formatief toetsen te verkennen en uit te proberen. 

Formatief toetsen kan bijdragen aan betere leerprestaties, hogere motivatie en meer eigenaarschap van studenten over hun leerproces (NRO, 2017)³. Als leraren ervaren wat de effecten zijn van formatief toetsen in de onderwijspraktijk, is de drempel bovendien minder hoog om nog eens kritisch te kijken naar het aantal ontwikkelingsgerichte toetsen en kwalificerende examens. En daarmee is meteen de stap gezet naar een cultuur waarin het leren van de student meer centraal staat.

Noten
¹  In de wetenschappelijke literatuur wordt niet alleen over formatief toetsen gesproken, maar ook over formatieve evaluatie, formatieve assessment of formatief handelen. In dit blog wordt consequent gesproken over formatief toetsen, maar in de geraadpleegde literatuur worden ook andere termen gebruikt.
²  Instructional Science, June 1989, Volume 18, Issue 2, pp 119–144. 
³ NRO document formatief toetsen