Examenvoorbereiding? Zo voorkom je dat je leerlingen struikelen over taal

Els Loman, Roel Vos - 9 januari 2018

Als vakdocent wil je je leerlingen zo goed mogelijk voorbereiden op de examens. Natuurlijk focus je daarbij in de eerste plaats op de vakkennis, maar het levert veel op als je óók aandacht besteedt aan (vak)taalstrategieën. Het komt namelijk regelmatig voor dat leerlingen struikelen over de taal. Ze  begrijpen de vragen niet goed of de formulering van hun antwoord voldoet niet aan de strenge eisen van het antwoordmodel. 

Hoe kun je je leerlingen optimaal voorbereiden?

Wij geven regelmatig examentrainingen aan vakdocenten die met een centraal eindexamen voor hun vak te maken hebben. In die trainingen gaan we uitgebreid in op wat je als docent kunt doen. In dit blog geven we je graag zes handige tips. 

Tip 1: Besteed aandacht aan schooltaal

Natuurlijk zorg je dat de leerlingen de specifieke termen en begrippen van jouw vak kennen. Maar vergeet ook zeker niet om aandacht te besteden aan de schooltaal. Denk aan woorden als gering, gebruikelijk, factor, tenzij, nauwelijks of samenhangend. Ook instructiewoorden (zoals: licht toe, motiveer, vergelijk), signaalwoorden (zoals: aangezien, desalniettemin, alvorens) en bijwoorden (zoals: tamelijk, nogal, behoorlijk) mogen in die voorbereiding niet ontbreken. Examens staan er vol mee en leerlingen kennen de betekenis lang niet altijd. 

Zeker voor taalzwakke leerlingen is het belangrijk dat de schooltaalwoorden bij alle vakken op eenzelfde manier worden gebruikt. Maak daarom bijvoorbeeld met je collega’s een vakoverstijgende schooltaalwoordenlijst, die iedereen gebruikt. We kennen scholen die zo’n lijst samen met een klein groepje leerlingen samenstellen. En zo gek is dat niet, want leerlingen kunnen vaak heel goed beoordelen welke woorden zij en hun klasgenoten wel of niet snappen. 

Bij verschillende vakken worden ook nogal eens verschillende begrippen gebruikt voor een bepaalde leesstrategie of leesaanpak. Ook hiermee maken we het leerlingen wel heel erg moeilijk... Leerlingen zijn gebaat bij eenduidigheid. Het loont dus de moeite om ook hierover per sectie of misschien wel schoolbreed afspraken te maken. 

Tip 2: Leer leerlingen de vraag-antwoordstructuur

Bij het nakijken van examens ben je als corrector gebonden aan een antwoordmodel. Misschien heb je soms het idee dat een antwoord ergens wel klopt, maar kun je het niet goed rekenen omdat er zulke strenge eisen worden gesteld aan de formulering. Het is belangrijk dat leerlingen hiervan doordrongen zijn: in eerste instantie is het antwoordmodel leidend voor het al dan niet goed rekenen van een antwoord. 

Laat je leerlingen goed op de instructiewoorden letten. En leer ze om beter inzicht te krijgen in wát ze dan moeten toelichten/motiveren/vergelijken en welke hulpmiddelen (bijvoorbeeld tabel of bron) ze daarbij moeten gebruiken.

Met de extra aandacht voor de vraag-antwoordstructuur dwing je je leerlingen te vertragen in het geven van een antwoord. Hiermee help je hen op een gestructureerde wijze naar een correcte en volledige formulering. 

Tip 3: Lees vakteksten of analyseer bronnen van examens

Als leerlingen meer over een onderwerp weten, neemt hun tekstbegrip toe. Op websites als www.kennislink.nl en www.blendle.com worden veel onderwerpen in begrijpelijke taal beschreven. Een mooie manier om je leerlingen meer te laten lezen over de onderwerpen uit de examenstof. Bijkomend voordeel: als leerlingen meer weten over een onderwerp neemt hun zelfvertrouwen toe en gaan zij de moeilijke vragen ook minder snel uit de weg. En dat gunnen we natuurlijk elke leerling in zijn examenjaar! 

Door het lezen van vakteksten of het analyseren van bronnen krijgen leerlingen ook meer inzicht in de doelgerichtheid van bepaalde genres (zoals beschrijvingen, verklaringen, procedures, verzoeken en verslagen). Elk genre heeft eigen taal. Als je gericht aandacht besteedt aan het genreperspectief help je leerlingen bij het lezen en begrijpen van examenteksten en opdrachten. 

Tip 4: Stem je didactiek af op verschillen tussen leerlingen

In de examenperiode moet niet elke leerling hetzelfde puntje op de i zetten. Dit geldt voor de vakkennis én het omgaan met taalstrategieën. 

Leerlingen geven aan dat persoonlijke aandacht een onmisbaar ingrediënt is van een effectieve examentraining. Om dat gericht te doen, kun je veel profijt hebben van een formatieve evaluatie die duidelijk maakt waar een leerling vastloopt bij het maken van oude examens. Bijvoorbeeld: opdrachten met veel schooltaal, opdrachten waar veel gegevens uit bronnen gehaald moeten worden of opdrachten waarin een dubbele vraag verwerkt is. Om de leerling met zijn struikelblokken te laten oefenen, kun je specifieke examenopdrachten aanbieden. 

Om te ontdekken bij welk type vragen leerlingen uitvallen, zijn ook gegevens van eerdere examenjaren bruikbaar. Scholen krijgen jaarlijks Wolf-analyses die uitstekend inzicht geven in de prestaties op het niveau van de school, de klassen, de vakken en het soort opgaven. In de trainingen krijgen we terug dat veel docenten weinig doen met deze analyses, en dat is echt jammer, want het biedt juist zo’n mooie kans om in te spelen op verschillen! 

Tip 5: Oefen in tweetallen

Samenwerkend leren is een effectieve didactische aanpak. Laat leerlingen bijvoorbeeld in tweetallen oefenen voor hun examen. Doorgaans kijken zij heel scherp of de ander het écht heeft begrepen en het samenwerken geeft hen zelfvertrouwen. 

Aarzel niet om rond te lopen als de leerlingen in tweetallen aan het werk zijn. Zo hoor je hoe zij denken en redeneren, en weet je waar nog extra uitleg of hulp nodig is.

Een alternatieve werkwijze: laat de leerlingen elkaars opgaven nakijken met behulp van het antwoordblad. Ook zo zien zij goed aan welke eisen een antwoord moet voldoen.

Tip 6: Gebruik een ‘dubbele correctie’

Corrigeer opgaven eens een tijdje met twee verschillende kleuren. De talige ‘fouten’ corrigeer je met groen. Bijvoorbeeld: een leerling noemt maar één element terwijl er twee elementen gevraagd worden. Vakinhoudelijke fouten, bijvoorbeeld een rekenfout, corrigeer je met een andere kleur. Door het gebruik van twee kleuren ontdekken leerlingen (en jij zelf) precies waar ze de fout ingaan en punten laten liggen.

Je kunt leerlingen ook hun eigen werk op deze manier laten nakijken. Dit draagt bij aan hun bewustwording. 

Ben ik niet veel te laat?

“Is het niet een beetje laat als ik de taalvaardigheid van mijn leerlingen in het examenjaar nog zo op examenniveau moet brengen?”, horen we vaak van docenten die bij CPS een examentraining volgen. Een terechte opmerking, wat ons betreft verdient taal aandacht in álle leerjaren en bij álle vakken. Dat neemt niet weg dat er zelfs in een examenjaar nog veel winst behaald kan worden door leerlingen bewust te maken van taalstrategieën. 

Wil je zo snel mogelijk aan de slag om je leerlingen optimaal voor te bereiden op de examens in jouw vak? Misschien is één van de examentrainingen dan iets voor jou of je team. Er staan tot en met maart nog een aantal gepland. Kijk hiervoor op: http://www.cps.nl/examentrainingen