Leer ze gerust afluisteren: het werkt! Leerlingen hebben baat bij modelen
Begrijpend luisteren is de meest effectieve manier om het begrijpend lezen voor te bereiden. Maar iets goed kunnen begrijpen is vooral een denkactiviteit omdat je betekenis moet kunnen geven aan de teksten die je hoort. Onderzoek laat zien dat leerlingen veel baat hebben bij een leerkracht die hardop denkend laat horen wat hij doet om de tekst te begrijpen. Modelen wordt dat genoemd; hardop denken, samen oefenen en feedback geven. Met concrete voorbeelden laat ik je zien hoe het werkt.
Leerlingen die moeite hebben om bijvoorbeeld de bedoeling van de schrijver te begrijpen, verbanden tussen gebeurtenissen te leggen, de kern uit de tekst te halen en illustraties te ‘lezen’, hebben veel baat bij een leerkracht die hardop denkend laat horen wat hij doet om de tekst te begrijpen. Dit voordoen en ‘hardop het denken demonstreren’ wordt in de literatuur ook wel modeling of model-leren genoemd (Fisher & Frey, 2009, vd Mortel & Förrer, 2014). Tijdens het (voor)lezen biedt u de leerlingen regelmatig een ‘kijkje in uw eigen hoofd’. Ze luisteren naar de manier waarop u betekenis verleent aan de tekst door verschillende strategieën in te zetten zoals samenvatten, voorspellen en vragen stellen. Daar hebben ze veel baat bij als ze straks in groep 4 zitten en deze strategieën bij het lezen zelf in moeten gaan zetten.
De leerkracht doet het voor
Leerkrachten die goed kunnen modelen zijn een krachtig rolmodel. Om te laten zien hoe dat modelen dan in zijn werk gaat is te lezen in onderstaand praktijkvoorbeeld:
Praktijkvoorbeeld groep 5
Simone, leerkracht groep 5 bespreekt een informatieve tekst uit een methode begrijpend lezen met als onderwerp De kindertelefoon. Simone modelt na het lezen van twee alinea’s: “Als ik dit lees, dan zie ik voor me hoe Faisal naar zijn kamer gaat, zijn mobiel pakt en zacht vertelt over de ruzies tussen zijn vader en moeder. Ik denk dat Faisal bang is en daarom zo zacht praat, want in de tweede alinea staat dat Faisal in een hoekje van de kamer gaat zitten en zijn handen voor zijn oren houdt als zijn ouders ruzie maken.” Simone vervolgt met een opdracht: “ Neem je potlood en pak een post-it, denk eerst en teken dan in een minuut Faisal die de Kindertelefoon belt. Daarna vertel je wat er op je tekening staat aan je maatje. Vertel ook aan welke woorden uit de tekst je moest denken tijdens het tekenen.”
Wat je er niet eerst instopt, kun je er ook niet uithalen.
- Karin van de Mortel
Logisch
“Wat je er niet eerst instopt, kun je er ook niet uithalen.” Een mooie quote van collega Karin van de Mortel waarmee ik samen het Handboek technisch lezen schreef. Begrippen, verschijnselen en ideeën moeten eerst woorden krijgen anders kunnen leerlingen ook geen woorden geven aan hun eigen denkproces. Naast modelen is interactie cruciaal: tekstbegrip ontwikkelt zich niet door alleen te luisteren, maar juist ook door met anderen over de tekst te praten of bijvoorbeeld te schrijven. Tijdens het modelen kun je het gesprek over de tekst op een mooie manier op gang brengen.
Praktijkvoorbeeld groep 3
“Papa”, zei Marijke toen tegen haar vader, “pak jij de maan voor mij?”, leest Lucy, leerkracht van groep 3, hardop denkend voor: “Ik denk nu, wát gaat de vader van Marijke doen om de maan te pakken? Ik zie op het plaatje dat de maan hoog boven in de lucht staat. Zou hij een manier weten om bij de maan te komen en hem ook nog kunnen pakken? Ik blader terug naar de vorige bladzijde en daar zien we papa op de top van een berg staan. Achter de berg zie ik een kerktoren. Ik denk dat hij nu op de punt van de kerktoren gaat staan. Wie denkt dat ook? Steek je hand eens op. Wie denkt dat hij wat anders gaat doen? We lezen op de volgende bladzijde welk plan Marijkes vader heeft bedacht.”
Modelen vraagt een goede voorbereiding
Modelen vraagt een goede voorbereiding waarbij je je in moet leven in hoe een leerling denkt. Welke verbanden vinden jouw leerlingen moeilijk om te doorgronden? Welke vragen kun je in de les het beste stellen om je leerlingen aan te zetten tot redeneren? Welke begrippen vinden je leerlingen lastig en moet je nog uitleggen? Welke kennis is al aanwezig? Hoe beter je hier vooraf over nadenkt, hoe explicieter je kunt modelen en hoe groter het effect. Ik zal het weer toelichten met een praktijkvoorbeeld.
Praktijkvoorbeeld groep 7 en 8
Koen, leerkracht van groep 7 en 8 laat zijn leerlingen een tekst lezen en vraagt hen om de vragen die tijdens het lezen bij hen opkomen over de bedoelingen van de schrijver, te noteren op een post-it. Koen doet dit zelf ook en modelt op welke manier hij tijdens het lezen van het verhaal deze vragen gebruikt om de tekst te begrijpen. Koen: “Lees ik dit wel goed? Ik heb genoteerd dat ik me afvraag, waarom de schrijver hier noemt dat Jan zo bang is. Als ik deze alinea nog eens lees, vind ik daarvoor geen aanwijzing. Ik vraag me af waarom de schrijver hier zo geheimzinnig doet. Wil hij mij op een dwaalspoor zetten? Daar lijkt het nu wel op. Ik lees de volgende zin en hoop dat ik dan de bedoeling van de schrijver lees.” Koen laat de leerlingen ook hardop denken en daarbij de genoteerde vragen gebruiken: “Je leest om de beurt een alinea en tijdens het lezen stel jij jezelf de genoteerde vraag over de bedoeling van de schrijver. Daarna bespreek je je vraag met je maatje en leg je uit waarom je deze vraag hebt opgeschreven.”
Vier kenmerken van goed modelen
Kort samengevat zijn er vier kenmerken van goed modelen:
- verplaats je in het denkproces van de leerling
- denk hardop vanuit de ik-vorm
- houd het kort, beperk wat je zegt
- zeg ook waarom je iets denkt of waarom je iets weet: leg een relatie met de tekst
Modelen kun je niet alleen tijdens het lezen inzetten, maar ook voor of na het lezen. Wees wel selectief in wanneer je het wel en niet gebruikt, het mag nooit ten koste gaan van het leesproces en leesplezier. Leerlingen kunnen bijvoorbeeld de lijn van de tekst kwijt raken, doordat er te lang wordt gemodeld. En het is natuurlijk ook heel saai als er nog hardop over een stukje tekst wordt gedacht als leerlingen dit stuk al lang begrijpen.
Krachtig voorbeeldgedrag door te modelen
Door te modelen kun je krachtig voorbeeldgedrag laten zien aan leerlingen. Je leert ze hoe ze denkstappen kunnen maken om teksten beter te begrijpen en stimuleert de ontwikkeling van het leesbegrip. Het is bewezen effectief en daarom een vast onderdeel van trajecten die wij samen met scholen doen die het leesonderwijs willen verbeteren.
Wil je meer lezen over modeling? Dan vind ik ‘Hardop denkend leren lezen’ van Jeffrey Wilhelm een echte aanrader en 'Lezen... denken... begrijpen!' van Karin van de Mortel en Mariët Förrer.
Gratis e-book Drie uitdagingen in het begrijpend leesonderwijs
Als het gaat om begrijpend lezen kan er aan veel knoppen worden gedraaid, en dat gebeurt dan ook. Maar wat nu als het niet de verbetering oplevert die u had gehoopt?
Een inspirerend e-book voor schoolleiders en leerkrachten.