Ontdek waarom formatief toetsen zinvol is in elke les

Meike Berben, Joke Koopman - 11 mei 2018

Nee, niet per se.Toch wordt geadviseerd om in élke les te toetsen. Sterker nog, uit onderzoek in de afgelopen dertig jaar blijkt dat je in de les beter iedere zes tot tien minuten formatief kunt toetsen dan iedere zes tot tien weken (Wiliam, 2011). In dit blog lichten we toe wat formatief toetsen precies inhoudt en wat de waarde ervan is. Ook krijg je praktische tips om het in je les toe te passen.

Wanneer is een toets formatief?

Elke toets kan formatief zijn. Een toets is formatief als leraren, leerlingen of hun medeleerlingen de resultaten ervan verzamelen, interpreteren en gebruiken om een beslissing te nemen over wat een goede, volgende stap is in de les. Denk bij het woord toets overigens niet alleen aan een proefwerk. In feite kan elke situatie waarin je erachter komt waar leerlingen staan (of waarin ze er zelf achter komen) een formatief toetsmoment zijn. Dat kan dus ook in een klassikaal vraaggesprek, tijdens een opdracht, als je Kahoot inzet enzovoort.

Formatief toetsen en feedback gaan samen

Formatief toetsen raakt de essentie van het leraarschap. Volgens Wiliam draait het hierbij om drie belangrijke processen:

• bepalen waar leerlingen naartoe moeten;
• bepalen waar leerlingen zich bevinden in het leerproces;
• bepalen hoe ze daar komen.

In deze processen hebben zowel de leraar, de leerlingen als hun klasgenoten een belangrijke rol. Het model hieronder laat dit zien. Het beschrijft vijf kernstrategieën voor formatief toetsen:

Uit dit model blijkt dat de vijf kernstrategieën voor formatief toetsen onlosmakelijk zijn verbonden met de verschillende vormen van feedback. Grootschalig onderzoek heeft aangetoond dat feedback een van de meest effectieve onderwijsstrategieën is om het leren van leerlingen te verbeteren (Hattie, 2009).

Concrete voorbeelden voor in jouw les

In iedere fase van de les kun je formatief toetsen. Een aantal voorbeelden:

• Bij de start van de les is het belangrijk om te achterhalen waar alle leerlingen staan in hun leerproces. Het is daarom handig een werkvorm te gebruiken waaraan alle leerlingen meedoen en waarbij ze hun leren zichtbaar maken. Leerlingen kunnen bijvoorbeeld antwoorden op vragen geven met rode en groene kaartjes, wisbordjes of digitale tools zoals Socrative en Wheeldecide kunnen daarbij helpen: je zet de namen van de leerlingen in het wiel, vervolgens draait het wiel totdat het stopt bij een naam; die leerling krijgt de beurt.
  
  
• Een ander belangrijk aspect van formatief toetsen is het gebruik van duidelijke leerdoelen. Behalve dat leerlingen weten waar ze staan, is het nodig dat ze weten waar ze naartoe moeten. Om leerlingen daarachter te laten komen, kun je een werkvorm inzetten waarbij ze goede of juist minder goede voorbeelden van een opdrachtuitwerking analyseren. Geef daarbij wel duidelijk aan of het om een goed of minder goed voorbeeld gaat.
  Je kunt leerdoelen specifieker maken door een checklist met subdoelen of succescriteria te (laten) maken. De leerlingen kunnen dan van hun eigen werk of dat van elkaar een analyse maken, zodat ze weten welke leerdoelen ze behaald hebben en welke niet.
    
• Zoals aangegeven is feedback (laten) geven een essentieel aspect van formatief toetsen. Een handige manier om feedback te (laten) geven is het gebruik van een zogenoemde single-point rubric. In tegenstelling tot een gewone rubric, waarbij met meerdere scores wordt gewerkt, is bij een single-point rubric een voldoende prestatie het uitgangspunt bij elk criterium. Steeds wordt aangegeven of de leerling voldoende presteert of niet (hij schiet te kort of blinkt juist uit). Lees meer over de single-point rubric.
      
• Ook aan het einde van je les kun je formatief toetsen. Een leuke en handige werkvorm is het gebruik van een exit ticket (zie het voorbeeld hieronder). Op deze kaartjes beantwoorden leerlingen de vraag of vragen die jij formuleert. Denk bijvoorbeeld aan ‘3-2-1’: noem drie dingen die je geleerd hebt in deze les, twee dingen die je nog over dit onderwerp wilt leren en één vraag voor de volgende les. De exit ticket helpt leerlingen te reflecteren. Ze worden steeds meer eigenaar van hun leerproces, doordat ze er zelf aspecten van benoemen, en raken zo gemotiveerd om de leerstof onder de knie te krijgen. Via deze link kun je de exit tickets downloaden om zelf te gebruiken. 
  

Voorwaarden voor succes

Als je formatief toetsen een blijvend onderdeel wilt maken van je lessen, is het belangrijk dat je je realiseert dat dit langzaam gaat. Het kost nu eenmaal tijd om vaste routines in je lessen te doorbreken en nieuwe, formatieve technieken uit te proberen. Neem dus die tijd.
Een belangrijke voorwaarde voor succes is bovendien de aanwezigheid van een (formatieve) toetscultuur. Staat onderwijsverbetering in jouw school centraal en is er ruimte om samen met je collega’s te experimenteren? Van belang is ook om eerst samen tot een gedeelde visie op (formatief) toetsen te komen. Deel met elkaar wat jullie verwachtingen zijn en ga in gesprek over normen en doelen.

Wat je ook besluit om te doen, verander niet meer dan twee of drie dingen tegelijk in je lessen. Het is uit onderzoek gebleken dat leraren die te veel tegelijk proberen te veranderen, minder snel vooruitgaan dan leraren die kleine, geleidelijke en behapbare veranderingen doorvoeren (Wiliam & Leahy, 2015).

Jouw voorbeelden

We hopen dat dit blog je een duidelijk beeld heeft gegeven van hoe je formatief toetsen in je les kunt toepassen. Heb jij nog handige tips, handreikingen of voorbeelden van goede toepassingen van formatief toetsen? Laat ze in je reactie achter onder dit blog.

Meer weten?

Wil je aan de slag met concrete toepassingen? Dan is de training Formatief toetsen in de les misschien iets voor jou. We kunnen ook een training bij jou op school geven. Mail ons als je interesse hebt. 

_{Gebruikte bronnen:}

• _{Hattie, J. A. C. (2009). Visible learning: A synthesis of over 800 meta-analyses relating to achievement. London, UK: Routledge.}
• _{Leahy, S., Lyon, C., Thompsom, M. & Wiliam, D. (2005). Classroom Assessment: Minute-by-minute-and-day-by-day. Educational Leadership, 63-3, 18-24. Verkregen via het boek Formatieve assessment integreren in de praktijk van Dylan Wiliam en Siobhán Leahy, bewerkt door Bazalt Educatieve Uitgaven (2018).}
• _{Wiliam, D. (2011). What is assessment for learning? Studies in Educationals Evaluations, 37 (1), 2-14. Verkregen via het boek Formatieve assessment integreren in de praktijk van Dylan Wiliam en Siobhán Leahy, bewerkt door Bazalt Educatieve Uitgaven (2018).}
• _{Wiliam, D. & Leahy, S. (2015). Embedding Formative Assessment. Practical techniques for K12-Classrooms. Verkregen via het boek Formatieve assessment integreren in de praktijk van Dylan Wiliam en Siobhán Leahy, bewerkt door Bazalt Educatieve Uitgaven (2018).}